İş Kazaları

İş kazaları, çalışma ortamındaki en önemli tehlikelerden biridir. Bu tehlikelerden korunmak için iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine önem verilmesi gerekir. İşyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı gibi İSG eğitimi almış profesyonellerin çalışma ortamlarındaki istihdamı çok önemlidir.

İş kazası kavramına ilişkin çok sayıda tanımlama yapılmıştır. Bu tanımlamalardan bazıları ve tanımlamayı yapan kurum ya da kuruluşlar şu şekildedir:

• 5510 sayılı GSS ve SS kanununa göre şu durumlarda meydana gelen kazalar, iş kazası olarak kabul edilmektedir:
  • Sigortalı çalışanın çalışma ortamında bulunduğu esnada,
  • İşverenin sağlamış olduğu bir taşıtla sigortalıların iş yerine gelişi veya gidişi esnasında,
  • Kanunun 4.maddesinin a bendindeki emziren kadın sigortalının, ilgili mevzuat gereğince çocuğuna süt vermesi için ayrılan zaman diliminde,
  • İşverene bağlı olarak çalışan sigortalının farklı bir yere gönderilmesi nedeniyle kendi işini yapamadığı zamanlarda,
  • İşveren tarafından yürütülen işte sigortalının bağımsız çalıştığı sırada yaşanan ve sigortalının beden veya ruhen engelli duruma getiren olaylara iş kazası denilmektedir.
• 6331 sayılı İSG Kanunu’na göre iş kazası; çalışma ortamında ya da iş nedeniyle yaşanan, vücut bütünlüğünü bedenen veya ruhen engelli hale getiren ya da ölüme neden olan olaylardır.
• Uluslararası Çalışma Örgütü’ne (ILO) göre iş kazası; önceden bilinmeyen, planlanmayan ve kontrol altına alınmayan, etrafa zarar verecek türden olaylardır.
• Dünya Sağlık Örgütü’ne (WHO) göre iş kazası; önceden planlanmayan, kişisel yaralanmalara, iş yerindeki ekipmanların zarar görmesine yol açan beklenmeyen olaylardır.
• Türk Dil Kurumu’na iş kazası; mal ve can kaybına yol açan beklenmeyen olaylardır.
• TS 18001 İSG Yönetim Standartları’na göre iş kazası; ölüm, hastalık, yaralanma ve hasara yol açan istenmeyen olaylardır.
• Bu kapsamdaki bir diğer önemli kavram ise ramak kala olaydır. Risk Değerlendirme Yönetmeliği’ne göre ramak kala olay; iş yerinde yaşanan; çalışan, çalışma ortamı ve ekipmanları zararı uğratma potansiyeli olmasına karşın zarara uğratmayan olaylardır.

İş kazası kavramına ilişkin tanımlama, ekonomik ve hukuki sonuçlar açısından da önemlidir. Kazaların iş kazası olarak kabul edilmesi, kaza geçirenlerin yasalar nedeniyle bazı haklar elde etmesi anlamına gelir. Yaşanan bir kazanın iş kazası olabilmesi için gereken şartlar şu şekildedir:

• İşle alakalı olmalıdır.
• Kanunda yer alan yerlerden birinde gerçekleşmelidir.
• Etkilenen kişi sonradan ya da hemen ruhen veya bedenen hasara uğratmalıdır.

İş kazalarından dolayı yaralanmalar, uzuv kayıpları ve hatta ölüm meydana gelebilir. Dolayısıyla işsizlik, tedavi, rehabilitasyon ve gelir kaybı gibi ciddi bireysel ekonomik neticeler doğuracak durumlardır. Buna ek olarak ürün kaybı, işgücü kaybı, maddi kayıp, üretim azalması gibi olumsuzluklara yol açma potansiyeli de bulunmaktadır.

Meslek hastalıkları ve iş kazaları nedeniyle oluşan maliyetler, temel olarak iki sınıfa ayrılabilir. Maliyetlerin önemli kısmı (2/3), görünmez maliyetlerdir. Diğer kısım ise direkt veya görünür maliyetlerdir.

Görünür maliyetler; ilk müdahale, tedavi masrafları, sürekli veya geçici iş göremezlik, ölüm durumundaki ödemeler, çalışana ve yakınına ödenen maddi ve manevi tazminatlar, sigortaya yapılan ödemeler şeklindedir. Bunlar tahmin edilebilir ve beklenen ödemelerdir.

İş kazalarının maliyetinin önemli kısmını dolaylı veya görünmez maliyetler oluşturmaktadır. Görünmez maliyetlerden bazıları; ekipman kayıpları ve hasarları, işgücü kaybı, işin durmasından kaynaklı maliyetler, ürün veya hammaddelerin zarar görmesi, motivasyon düşüklüğü, bürokratik işlemlere harcanan zaman ve getirdiği stres, işin zamanında bitirilememesi şeklindedir.

İş kazaları, kendi içerisinde kazanın türüne, yaralanmanın seviyesine ve cinsine göre farklı şekillerde sınıflandırılır. Benzer şekilde iş kazası nedenlerine dair de sınıflandırmalar yapılmaktadır. İş kazalarına yol açan unsurlara dair literatürdeki yaklaşımlara bakıldığında, bu unsurları teknik, fiziksel, sosyal ve psikolojik olarak kategorize etmenin mümkün olduğu görülmektedir.

İş kazası nedenlerini açıklamak için geliştirilen farklı yaklaşımlar vardır. 4M yaklaşımı, dikkat çekici olanlardan biridir. Bu yaklaşımda nedenler; insan (Man), çevre (Media), metot (Management) ve materyal (Machine) şeklinde sınıflandırılmıştır. Her sınıfın ilk harfi M olduğundan bu yaklaşım 4M yaklaşımı olarak isimlendirilmiştir.

Ramak kala olay; çalışanları ve ekipmanları zarara uğratma potansiyeli bulunan olayın yaşanmasına rağmen zarar uğratmaması durumudur. İş kazası konularında son derece önemli bir kavramdır. İş sağlığı ve güvenliği eğitimlerinde de sık sık vurgulanmaktadır.

Yapılan istatistiki çalışmalara göre her 330 kazadan sadece 1 tanesi ölüm ya da sürekli iş göremezlikle sonuçlanırken, 29 tanesi ise bir günden daha fazla dinlenmeyi gerektiren yararlanmalara yol açmaktadır. Geriye kalan 300 kazada ise herhangi bir kayıp yaşanmamaktadır. Dolayısıyla ramak kala olaylar, mutlaka incelenmesi gereken durumlardır ve alınması gereken tedbirler açısından önemlidir.

Ramak kala olaylarda kayıp yaşanmasa da, daha sonraki kayıplı kazaların nedenlerine dair önemli veriler içerirler. Dolayısıyla ramak kala olayların değerlendirilmesi ve gerekli önlemlerin alınarak yaşanacak kazaların engellenmesi gerekir. Bütün bu süreç, proaktif yaklaşım için güzel bir örnektir.

Kaza nedenlerini açıklamak için farklı teoriler geliştirilmiştir. Bu teorilerden bazıları şu şekildedir:

• Domino Teorisi
• Olay/Kaza Teorisi
• İnsan Faktörleri Teorisi
• Kombinasyon Teorisi
• Sistem Teorisi
• Epidemiyoloji Teorisi

Domino Teorisi, 1931 yılında W. H. Heinrich tarafından geliştirilmiştir. Bu teoriye göre kazaların nedenleri şu şekildedir:

• Tehlikeli davranışlar (%88)
• Tehlikeli durumlar (%10)
• Sebebi bilinmeyen kaçınılmaz durumlar (%2)

Teorinin temelinde, tıpkı dominodaki gibi her basamağın diğerini harekete geçirdiği beş aşama bulunmaktadır. Bu beş temel faktör, kaza zinciri olarak isimlendirilir. Bu faktörler şu şekildedir:

1. İnsanoğlunun doğa karşısında zayıf olması
2. Kişisel hatalar, ihmaller, eksiklikler
3. Tehlikeli hareketler ve tehlikeli durumlar
4. Kaza
5. Yaralanma

Buradaki beş aşama arasındaki kaza zincirinin bozulması ile kazalar engellenebilmektedir. Zinciri kurmak için tehlikeli durumların ve tehlikeli hareketlerin önlenmesi gerekir.

İş kazalarının en önemli nedenlerinden olan tehlikeli davranışların (hareketlerin) nedenleri şunlardır:

• Şahsi hatalar
• Eğitim eksikliği
• Uygun olmayan fiziksel ve mekanik çevre
• Fiziki yetersizlik

Tehlikeli davranışlara örnek olarak verilecek durumlar; kişisel koruyucu ekipman kullanmama, makine koruyucularını çıkarma, işe uygun ekipman kullanmama, iş disiplinine uymama, gereken önlemleri almama, görevi dışında iş yapma şeklindedir.

Bir diğer önemli neden olan tehlikeli durumların nedenleri ise şöyledir:

• Daha yüksek kar arzusu
• Ekonomik nedenler
• Vizyon ve yönetim eksiklikleri
• Ürün maliyetlerini düşürüme çabası

Tehlikeli durumlara örnek olarak ise şunlar verilebilir; kişisel koruyucu ekipman olmaması, makinelerde koruyucu bulunmaması, işe uygun olmayan teçhizatın verilmesi, güvenli olmayan çalışma yöntemi.

Güvensiz davranışlar ve güvensiz durumlar (tehlikeli davranışlar ve tehlikeli durumlar), kazalardaki direkt nedenleri oluşturmaktadır. Yönetim yetersizliği, işçilerden görme ve işitme kayıpları gibi durumlar ve işçilerdeki dikkatsizlik ve yorgunluk gibi hususlar ise dolaylı nedenleri meydana getirmektedir.

Kazalardan korunmak için dört farklı faaliyetin tamamlanması gerekmektedir. Bunlar;

• Eğitim, teşvik ve ikna edici önlemleri uygulama ve bilinçlendirme
• Revizyon ve mühendislik
• Ergonomi kurallarından faydalanma
• Disiplin önlemlerinin uygulanması

Kazaların önemli nedenlerinden tehlikeli durumların önlenmesi için yapılacaklar ise şöyledir:

• Güvenlik ve sağlık önlemlerini alma
• Alınan önlemleri kontrol etme

Tehlikeli davranışların engellenmesi amacıyla alınması gereken tedbirler de şu şekildedir:

• İSG eğitimi verme ve iş sağlığı ve güvenliği bilinci oluşturma
• Alışkanlıkların ve davranışların sürekli olarak kontrolü
• İş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi gibi İSG uzmanlarının ve nitelikli personellerin çalıştırılması
• Ceza, ödül, ikaz ve teşvik uygulamaları

En etkili korunma yolu, etkenin ortaya çıkmasını engellemek için kaynağa ilişkin alınan önlemlerdir. Kazalardan korunmak için önceliğin toplu korunma yöntemlerine verilmesi gerekir. Bunlar; kaynağa/etkene yönelik uygulamalar ve ortama yönelik uygulamalar şeklindedir.

Toplu korunma yöntemlerinin haricinde bireysel korunma yöntemleri de kullanılmalıdır. Bunlar ise kişiye yönelik uygulamalar şeklindedir.

İş kazalarının, işveren tarafından ilgili yerdeki kolluk kuvvetlerine hızlı bir şekilde bildirilmesi gerekir. Kuruma bildirim ise kazadan sonraki 3 gün içerisinde yapılmalıdır.

5510 sayılı kanuna göre kendi için bağımsız olarak çalışan sigortalıların iş kazası geçirmeleri durumunda, bir ayın geçilmemesi koşuluyla kendisince, iş kazasına dair rahatsızlığının bildirime engel olmadığı zamandan başlayarak 3 iş gününde bildirilmesi gerekir.

Meslek hastalığı veya iş kazası bildirgesi ile direkt veya taahhütlü posta ile kuruma bildirilmesi gerekir. Diğer bildirim şekilleri geçerli kabul edilmemektedir.

Geçici işçi çalıştıranların, geçici işçilerin meslek hastalıkları ve iş kazası durumlarını özel istihdam bürosuna direkt olarak bildirmesi gerekir. Kuruma ise en geç kazadan sonraki 3 gün iş gününde bildirmesi gerekmektedir.

İş kazaları ve meslek hastalıklarının bildirim ve kayıtları, 6331 sayılı İSG Kanunu’nun 14.maddesine göre yapılır. Buna göre:

• 1 (a): İşveren tarafından meslek hastalıklarının ve iş kazalarının kayıtları tutulur, gerekli incelemeler sonrasında bunlara dair raporlar hazırlanır.
• 1 (b): İş yerinde yaşanan, ölüm veya yaralanmaya yol açmamasına karşın iş ekipmanlarının ve çalışma ortamının zarar görmesine neden olan ya da çalışan, ekipman ve çalışma ortamına zarar verme olasılığı olan olayları inceleyerek, bunlara dair gerekli raporları hazırlar.
• 2 (a): İşveren, iş kazalarından sonraki 3 iş gününde, Sosyal Güvenlik Kurumu’na gerekli bildirimleri yapar.
• 2(b): İşyeri hekimi ya da sağlık hizmeti sunucularınca kendisine iletilen meslek hastalıklarını öğrendikten sonraki 3 gün içerisinde Sosyal Güvenlik Kurumu’na bildirir.
• (3): İşyeri hekimi ve sağlık hizmeti sunucuları, meslek hastalığı ön tanısının ardından ilgili vakaları, Sosyal Güvenlik Kurumu’nca yetkilendirilen sağlık kuruluşlarına sevk etmelidir.
• (4): Sağlık hizmeti sunucuları, kendilerine gelen iş kazalarını, yetkili olanlar ise meslek hastalığı tanısı koydukları vakaları, 10 gün içerisinde Sosyal Güvenlik Kurumu’na bildirmelidir.
• (5): Söz konusu maddenin uygulanmasına dair esas ve usuller, Sağlık Bakanlığı’nın görüşü alındıktan sonra bakanlık tarafından belirlenmelidir.

Meslek hastalıkları ve iş kazalarının bildirimlerine dair bazı sorumluluklar vardır. Bu bildirimlerinin yapılmaması durumundaki sorumluluklar şu şekildedir:

İş yerinde yaşanan iş kazalarının 3 gün içerisinde işverenin kuruma bildirmesi gerekir. Aksi durumda, bildirim tarihine kadar olan süreçte sigortalıya ödenecek geçici iş göremezlik ödeneğinin işverenden tahsil edilmesi gerekir.

İlgili mevzuata göre sağlık raporu verilmesi gereken işlerde, bu türden bir rapor olmadan ya da eldeki rapora aykırı olarak kişinin uygun olmayan bir işte çalıştırılması yasaktır. Aksi durumda, sigortalının tespit edilen hastalığı ya da uygun olmadığı iş nedeniyle yakalandığı hastalığından dolayı kurum tarafından sigortalıya ödenecek olan geçici iş göremezlik ödeneği, işverenden alınır.

Meslek hastalığı ve iş kazası, sigortalıların iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına uygun olmayan hareketinden ya da işverenin kastından kaynaklanmışsa, Kurum tarafından sigortalı ve ilgili hak sahiplerine yapılan ya da ileriki süreçte yapılacak olan ödemeler ve bağlanacak gelirin başladığı dönemdeki ilk peşin sermaye değeri toplamı, sigortalı ve ilgili hak sahiplerinin işverenden isteyecekleri tutarla sınırlı olmak şartı ile kurum tarafından işverenden tahsil edilir.

Meslek hastalığı ve iş kazası bildirimi yapmak için kullanılacak form; kurumun resmi web sitesi olan www.sgk.gov.tr adresindeki E-SGK başlığı kapsamında bulunan Diğer Uygulamalar kısmında yer almaktadır.

Açılan sayfada İş Kazası ve Meslek Hastalığı Bildirim İşlemleri bölümünde, işverenin sahip olduğu kullanıcı adı ve şifre ile giriş yapılarak, Meslek Hastalığı Bildirimi, İş Kazası Bildirimi ve daha önceki bildirimlerin görüntülenmesi gerçekleştirilebilir.

ILO verilerine bakıldığında, her yıl dünya genelinde iş kazası ve meslek hastalıklarına bağlı olarak 2,3 milyon ölümün yaşandığı görülmektedir. Ayrıca yılda 160 milyon meslek hastalığı ve 340 milyon kişinin ise iş kazasından etkilendiği varsayılmaktadır. Ancak söz konusu varsayımlar, problemin büyüklüğünü, meslek hastalıkları ve iş kazalarının çalışanlara, ailelerine ve ekonomilere olan etkileri tam olarak gösterememektedir.

ILO tarafından meslek hastalıkları ve iş kazaları ile ilgili paylaşılan son istatistiksel verilerden bazıları şu şekildedir:

• En yüksek iş kazasının yaşandığı sektör, inşaat endüstrisi olarak dikkat çeker.
• Meslek hastalıkları, çalışanların ölümüne neden olan en önemli etkendir. Sadece tehlikeli maddelerden kaynaklı olarak her yıl ortalama 650 bin işçi yaşamını kaybetmektedir.

En savunmasız çalışan grupları, yaşlılar ve gençlerdir. Gelişmiş ülkelerdeki yaşlı nüfusun fazla olduğu dikkate alındığında, bu çalışanlar için özel bir özen gösterilmesi gerekir.