Meslek Hastalıklarına Giriş

İş sağlığı ve güvenliği konusunda meslek hastalıkları büyük bir öneme sahiptir. Başta işyeri hekimi olmak üzere iş güvenliği uzmanı ve diğer sağlık personeli gibi profesyoneller, meslek hastalıklarının oluşmaması için görev yapmaktadır.

Meslek hastalığı, sigortalı çalışanın yaptığı ya da çalıştığı işin niteliğinden kaynaklı olarak yinelenen bir nedenden ya da iş şartlarından dolayı uğradığı sürekli veya geçici hastalıktır. Bu hastalık nedeniyle ruhsal veya bedensel engel durumları meydana gelmektedir.

Meslek hastalıklarının temel nedenlerinin iş yerinden kaynaklı olması, bu rahatsızlıkların daha fazla dikkat çekmesine neden olur. Temel neden, iş yerindeki unsurlardır. Bu yönleri ile diğer hastalıklardan da ayrılırlar.

Meslek hastalıklarının bazı özellikleri bulunmaktadır. Söz konusu özellikler şu şekildedir:

1. Arkalarından birden fazla etken olabildiği gibi tek bir etken de olabilmektedir. Etkeni iş yeri kaynaklı herhangi bir hastalık, meslek hastalığı olma potansiyeline sahiptir.
2. Meslek hastalıkları; hastalık, ruhsal durum bozuklukları ve sakatlık şeklinde kendisini gösterebilir. Kronik veya akut olabilecekleri gibi maluliyetlere neden olabilir. Ayrıca geçici olmaları da söz konusu olabilir. Yani tedavilerinin olması ve hastaların iyileştirilmesi, ilgili hastalığın meslek hastalığı sınıfından çıkarılacağı anlamına gelmemektedir. Ek olarak sadece ruhsal etkisinin olması dahi, hastalık olarak kabul edilmesi için yeterlidir.
3. Etkenin ortadan kaldırılması ya da çalışan ile temasının kesilmesi durumunda meslek hastalıklarının ilerlemesi durmaktadır. Zira etken olmadan hastalık ilerlemez.
4. Meslek hastalıklarına ilişkin tanılar için özel laboratuvar çalışmaları gerekebilmektedir.
5. Etkene maruz kalındıktan sonra hastalığın oluşması için gerekli olan süre, yükümlülük süresi şeklinde isimlendirilir. İlgili süre, hastalıklara göre 7 gün ile 30 yıl arasında değişmektedir.
6. Bir hastalığın, meslek hastalığı olarak kabul edilebilmesi için meslek hastalıkları listesinde yer alması gerekir. Söz konusu liste, ülkelerdeki ilgili birimlerce düzenlenir ve her ülkede farklıdır. Türkiye’de hekimler ve yetkili kurumun bir hastalığın, meslek hastalıkları listesinde olmasını düşünmesi durumunda, konuyu Sağlık Yüksek Kurulu çözmektedir.
7. Bu hastalıklar, işe has olan rahatsızlıklardır. İş ile bu rahatsızlıklar arasında nedensellik bulunur. Örneğin; kurşun zehirlenmeleri, bu maddenin kullanıldığı çalışma ortamlarına özgü bir rahatsızlıktır, farklı ortamlarda görülmesi söz konusu değildir. Bunun tersi bir örnek olan bronşit ise tozlu ve tozsuz ortamlarda çalışanlarda görülebilmektedir.
8. Meslek hastalıklarının belirtileri fark ettiğinde, bu tür hastalıkların büyük kısmında hastalık yerleşmiş olur. Dolayısıyla taramalar ve erken tanı, meslek hastalıklarında çok önemlidir. Birçok meslek hastalığında belirtinin görülmesinden sonra önleme mümkün olmaz ve tedavi süreci başlar.
9. Diğer hastalıklar ile meslek hastalıklarının patolojisi ve kliniği benzerdir.
10. Meslek hastalıkları, zararlı etkenin türüne, kirleticinin yoğunluğuna, maruz kalma süresine, duyarlılığa ve solunum hızına bağlıdır. Ayrıca termal konfor olarak isimlendirilen rahatlık şartları da bu noktada önem taşımaktadır.

Meslek hastalıkları, farklı amaçlar için farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Yani bu hastalıklara ilişkin tek bir sınıflandırma bulunmamakta olup, birden fazla sınıflandırma bulunmaktadır. Bu sınıflandırmalar şu şekildedir:

Meslek hastalığının etkilediği organ veya sistem dikkate alınarak yapılan bir sınıflandırmadır. Bu sınıflandırma şu şekildedir:

• Solunum sistemi
• Boşaltım sistemi
• Sinir sistemi
• İşitme sistemi
• Sindirim sistemi
• Hematopoetik sistem
• Kas iskelet sistemi
• Çoklu organ etkilenimi

Hastalığa neden olan etkenin dikkate alınarak yapıldığı sınıflandırmadır. Etken ve bu etkene bağlı hastalıkların görüldüğü iş kolları şu şekildedir:

• Kimyasal Nedenler
  • Metaller (Cıva, krom, kurşun, nikel, kadmiyum vb.)
  • Çözücüler (Benzen, hekzan, triklor etilen vb.)
  • Kimyasallar (Pestisitler, zehirli gazlar, alkaliler ve asitler)
• Fiziksel Nedenler
  • Gürültü
  • Sıcaklık
  • Titreşim
  • Basınç
  • Radyasyon
  • Kendini tekrar etmeyi gerektiren işler
• Biyolojik Nedenler
  • Hayvancılık
  • Deri işleri
  • Sağlık çalışanları
• Tozlar
  • İnorganik tozlar
  • Dökümhane
  • Madencilik
  • Asbest sanayi
  • Organik Tozlar
  • Tarım ve hayvancılık
  • Pamuklu dokuma

Uluslararası Çalışma Örgütü veya bilinen diğer ismiyle ILO tarafından meslek hastalıkları üç sınıfta toplanmaktadır. Bunlar şu şekildedir:

• Mesleki kanserler
• Etkilenen organ
• Neden olan etken
• Diğer

• Yapılan diğer sınıflandırmalar ise şu şekildedir:
• Hastalık etkenin vücuda girdiği yol (cilt, solunum, sindirim sistemi vb.)
• Hastalığın görünümü ve gidişatı (Kronik ve akut)
• Hastalığın etki ettiği bölgenin büyüklüğü (Sitemik, lokal)

• ÇG ve MKGKO Yönetmeliği ve SS Sağlık İşlemleri Tüzüğü dikkate alınarak ülkemizde meslek hastalıklarına ilişkin sınıflandırmalar yapılmıştır. İlgili sınıflandırmalara göre A, D ve E grubu hastalıklar, etkene göre sınıflandırma bölümleridir. B ve C grubu ise organa göre yapılan sınıflandırmalardır.

  • A Grubu: Kimyasal maddelerden kaynaklı meslek hastalıkları (25 adet alt grubu bulunmaktadır)
  • B Grubu: Mesleki cilt rahatsızlıkları (2 adet alt grubu bulunmaktadır)
  • C Grubu: Pnömokonyozlar ve diğer mesleki solunum sistemi rahatsızlıkları (6 adet alt grubu bulunmaktadır)
  • D grubu: Mesleki bulaşıcı rahatsızlıklar (4 adet alt grubu bulunmaktadır)
  • E Grubu: Fiziksel etkenlerden kaynaklı rahatsızlıklar (7 adet alt grubu bulunmaktadır)

Meslek hastalıklarının tanısı, hastalığın ilerlemesinin önlenmesi ve başkalarının aynı hastalığa yakalanmaması adına önemlidir. Bunlar, tanının tıbbi yararlarıdır. Ayrıca bir de yasal yönü ve yararları vardır.

Hastalığın tanısının konulması, hastaya bazı haklar kazandırır. Hastalıktan kaynaklı maluliyet durumunun olması, tazminat ve benzeri yasal hakların elde edilmesine imkan verir. Dolayısıyla tanı sürecinin farklı etkilerinin olduğunun bilinmesi gerekir.

Meslek hastalıklarına tıbbi tanı konulması ve söz konusu tanının yasal açıdan kabul edilen bir tanı olarak kabul edilmesi, farklı süreçler sonunda gerçekleşmektedir. Kurşun zehirlenmesinin tıbbi tanısı için anamnez, kandaki kurşun seviyesi ve fiziki muayene gibi işlemler yapılması sonucunda, tanıyı uzman bir hekim koyar. Ancak söz konusu hastalık, temel nedeninin iş yerindeki unsurlar olduğunun kanıtlanması durumunda meslek hastalığı olarak kabul edilir. Dolayısıyla meslek hastalığı olarak kabul edilebilmesi için hastalığa neden olan etkenin iş yerinde araştırılması gerekmektedir.

Meslek hastalıklarının tanısının konulması için izlenmesi gereken adımlar bulunmaktadır. İşte o adımlar:

• Genel sağlık, meslek ve tıbbi geçmiş öyküsü alınmalıdır. Dr. Bernardino Ramazzini tüm doktorlara, hastalık mesleklerini de sormalarını tavsiye etmiştir. Bu sayede hastalık ile meslek arasındaki ilişkinin ortaya konulması daha kolay olacaktır. Ayrıca hastaya sadece son işini değil, daha önce yaptığı işi de sormak gerekli ve önemlidir.
• Fiziki muayene yapılmalıdır.
• Hastalığın veya belirtilerin türüne bağlı olarak laboratuvar testlerinden yararlanılmalıdır.
• Meslek hastalıklarının tanısında yararlanılan farklı değerlendirmeler ve yöntemler de vardır. Bunlara ilişkin detaylar ise şu şekildedir:
  • Solunum fonksiyon testleri, odyolojik ölçümler, EMG, EEG ve EKG gibi fizyolojik değerlendirmeler
  • İdrar, kan ve nefes türünden biyolojik örneklerde incelemeler yapılması
  • İş yerinde ortam ölçümleri gerçekleştirilmesi

Meslek hastalıklarının tanısında, işyeri hekimi ve diğer sağlık personeli büyük bir sorumluluğa sahiptir. İşyeri hekimleri açısından temel zorluk, hastalığın meslekten kaynaklanıp kaynaklanmadığını ayırmadır. Meslek hastalıkları, mesleki olmayan hastalıklarla sık sık karıştırılmaktadır.

Hastalığa yol açan etkenin spesifik bir zehirlenme tablosu oluşturmaması, farklı zehirlenme durumlarındaki belirtilerle aynı belirtileri vermesi, tanı konulmasını ciddi anlamda zorlaştırmaktadır. Örneğin; kurşun zehirlenmesinde en fazla görülen semptomlar kabızlık ve karın ağrısıdır. Ayrıca hastalık oluşumu sürecinde etkili olan mesleki unsurlar ile mesleki olmayan unsurların bir araya geldiğinde, ortak bir etki oluşur. Bu etki, sürecin daha karmaşık hale gelmesine, tanı ve tedavi sürecinin zorlaşmasına yol açar.

Birçok unsurun biyolojik etkisinin tam olarak bilinmemesi, bir diğer problemdir. Bir takım mesleki unsurlarının öneminin hekimlerce bilinmemesinin zor olması veya biyolojik zararın henüz bilinmemesi, tanı sürecini zorlaştırmaktadır.

Maruz kalma durumunun olup olmadığını net şekilde ortaya konulmaması, en önemli sorunlardandır. Zira o etkene bağlı bir hastalık için maruz kalma durumunun kesin olarak gerçekleşmesi gerekir. Hastalardan alınacak anamnez ile bunun tespiti zor yapılır. Çalışanlar, maruz kalma durumu olmamasına karşın böyle bir rahatsızlıkları olduğuna inanabilir. Özellikle iş yerinde farklı kişilerde hastalığın olması, çalışanlarda endişeye yol açar ve ilgili hastalığı kendilerinde aramaya başlarlar. Ancak belirtilerin maruz kalma süresi ve doz ile ilgili olduğu unutulmamalıdır. Dolayısıyla işyeri hekimi, çalışma ortamlarına hakim olmalı, sık sık ziyaretler yaparak etkeni sorgulamalı ve araştırmalıdır.

Meslek hastalığı tanısında öykü almak çok önemlidir. Öykünün doğru şekilde alınabilmesi için hastalara bazı soruların sorulması gerekir. Bu sorulara ilişkin detaylar aşağıda yer almaktadır.

İlk sorulması gereken sorular:

• Mesleğiniz nedir, ne iş yapıyorsunuz?
• Hangi işkolundasınız?
• İş yeriniz nerede?

İş yeri maruziyetine dair sorulması gereken sorular:

• Sağlık problemleriniz ve şikayetleriniz neler?
• Haftalık ve günlük çalışma süreniz ne kadar?
• Yaşamış olduğunuz hastalığın, işinizle ilgili olabilir mi?
• Hastalığın belirtileri ve şikayetleriniz hafta sonları ya da hafta içinde değişiyor mu?
• Belirtiler işte veya evde değişiyor mu?
• Kimyasallar, tozlar, radyasyon, metaller, sık tekrarlanan hareketler ve gürültü gibi unsurlara maruz kalıyor musunuz? (İşin türüne göre bu etkenler sıralanmalıdır.)
• Buradaki etkenlere maruz kaldınız mı? Maruz kaldıysanız, maruz kalma süresi ve dozu nedir?
• Çalışırken kişisel koruyucu donanım kullanıyor musunuz?
• İş arkadaşlarınızdan benzer şikayetleri olanlar var mı?
• İş arkadaşlarınız, sizle aynı işi mi yapıyor?
• İş arkadaşlarınızla aynı yerde mi çalışıyorsunuz?
• İş arkadaşlarınızla aynı alet ve maddelerle mi çalışıyorsunuz?

Mevcut anda yapılan iş ile ilgili sorulan sorular:

• Mevcut işinize ne zaman girdiniz?
• Halen aynı işi yapmaya devam mı ediyorsunuz? Etmiyorsanız, ne zaman işten ayrıldınız?
• İşinizin bir bölümü veya kendisi, yaşadığınız sağlık problemi ile ilişkili olabilir mi? Olabilirse nasıl?

Koruyucu donanımlarla ile ilgili sorular:

• Kişisel koruyucu donanım kullanıyor musunuz?
• Kullanıyorsanız, hangisini veya hangilerini kullanıyorsunuz? (Baret ve şapka gibi kafa koruyucuları / eldiven / koruyucu gözlük / iş elbisesi / kulak koruyucusu / iş önlüğü / toz ve gaz maskesi gibi solunum koruyucuları vb.)
• Kişisel koruyucu donanımları hangi zaman dilimlerinde kullanıyorsunuz?
• İşiniz sırasında kişisel koruyucular kullanılmalı mı? Kullanılmalı ise hangilerinin kullanılması gerektiğine inanıyorsunuz?

Önceki işe ilişkin sorulması gereken sorular:

• Daha önce hangi işkolundaydınız?
• Ne iş yapıyordunuz?
• İş yeriniz neredeydi?
• Önceki işinizde çalışırken sağlık sorunları yaşadınız mı?
• Sağlık sorunları nedeniyle rapor aldınız mı?
• İşten ayrılmanız gerekti mi? Bu süreçte işsiz kaldınız mı?
• Eğer sağlık sorunları nedeniyle rapor aldınız veya işten ayrıldıysanız, buna neden sağlık sorunları nelerdi?
• İş haricinde yaşadığınız sağlık problemine neden olabilecek bir etken olabilir mi? Olabilirse bu etmenler nelerdir?

Türkiye’deki yasal düzenlemeler, meslek hastalıklarının izlenmesi, araştırılması ve şüpheli durumlarla alakalı olarak hastaların sağlık kuruluşlarına sevk edilmesini, işyeri hekimlerinin görevleri arasında kabul etmiştir. Dolayısıyla işyeri hekimi, bu süreçteki temel sorumlu kişilerdendir.

İş yerinde yaşanan iş kazaları ile tanısı konulan meslek hastalıklarının en geç 3 gün içerisinde, işveren tarafından yazılı olarak Bölge Müdürlüğüne bildirilmesi gerekir. Söz konusu bildirim, İşyeri Kaza ve Meslek Hastalığı Bildirim Formu ile yapılmaktadır. Bildirimin zamanında yapılmaması durumunda, aynı kanunun 105.maddesine göre işverene idari para cezası verilmektedir.

Sigortalı çalışanın işinden kaynaklı olarak meslek hastalığına yakalandığının aşağıdaki kapsamda Kurum Sağlık Kurulu tarafından tespit edilmesi gerekir:

• Kurum tarafından yetkilendirilen sağlık hizmet sunucularınca ilgili usul ve esaslara uygun olarak hazırlanan sağlık kurulu raporu ve ilgili raporun dayanağı olan tıbbi belgelerin değerlendirilmesi
• Kurum tarafından gerekli durumlarda, iş yerindeki çalışma koşulları ve bunlardan kaynaklı tıbbi neticeleri gösteren denetim raporları ve ilgili diğer belgelerin değerlendirilmesi

Zararlı mesleki etkinin sona ermesiyle hastalığın ortaya çıkması arasında olması kabul edilen en uzun süre, yükümlülük süresi olarak ifade edilmektedir. Bu sürenin tespiti, bazı hastalıklarda çok kolayken, bazılarında ise çok zordur. Bundan dolayı ülkelerin önemli kısmı tarafından uygulanmamaktadır. Türkiye’de çalışanların bu noktada hak kaybına uğramaması için yükümlülük süreleri, uzun tutulacak şekilde belirlenmiştir.

Zararlı etkinin başlaması ile hastalık semptomlarının ortaya çıkması için gerekli olan en kısa süredir. Maruziyet süresinin de ülkelerin büyük kısmında uygulanmadığı bilinmektedir. Olguya göre takdir hakkı tanınacak yolların açık bırakılması, Türkiye’deki genel uygulamadır.