Uluslararası Çalışma Örgütü olan ILO, iş kazaları ve meslek hastalıklarının boyutları ve sonuçları hakkında zaman zaman araştırmalar yapmaktadır. Bu araştırmaların sonuçlar, dünyada ve ülkemizdeki iş sağlığı ve güvenliğinin hangi seviyede olduğunu net olarak göstermektedir.

ILO tarafından yapılan araştırmalar, aynı zamanda iş kazaları ve meslek hastalıklarına dair çalışmaların yönlendirilmesinde de kullanılmaktadır. Hem bu çalışmaların planlanması hem de teşvik edilmesi için ILO’nun rolü son derece önemlidir.

ILO, ülkemize dair önemli araştırmalar ve çalışmalar da gerçekleştirmektedir. Bu çalışmalara ilişkin değerlendirmelerde, Türkiye’deki iş sağlığı ve güvenliğinin son yıllarda geliştiği, ancak halen istenen noktada olmadığı ifade edilmektedir.

Dünya çapındaki araştırmalarına ve raporlamalarına bakıldığında; her yıl yaklaşık 2,3 milyon insanın iş kazalarına veya meslek hastalıklarına maruz kaldıkları görülmektedir. Daha farklı bir bakış açısı ile dünyada genelinde, iş kazaları ve meslek hastalıkları nedeniyle her gün 6000 insan hayatını kaybetmektedir.

Her yıl dünya genelinde 160 milyon çalışan meslek hastalıklarına yakalanmaktadır. 340 milyon çalışan ise iş kazası geçirmektedir. Söz konusu rakamlar, dünyada iş sağlığı ve güvenliği konusunun halen çözülemediğini net olarak göstermektedir. Ayrıca yeni yapılan araştırmalarla eskiler kıyaslandığında, belirgin bir düzelmenin olmadığı da görülür.

İş kazaları ve meslek hastalıklarına dair yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen istatistiki verilerden önemli bulgular çıkarılmaktadır. Bunlardan bazıları şu şekildedir:

• İnşaat sektörü, toplam iş kazalarının çok büyük bir bölümünden sorumludur.
• İşle ilgili hastalıklar, tahmin edilenden daha fazla ölüme neden olmaktadır. Sadece tehlikeli maddelerin etkilerinden dolayı her yıl 600 binden fazla çalışanın öldüğü bilinmektedir.
• İş kazaları konusunda gençler ve yaşlılar en savunmasız gruplardır. Bu gruplara yönelik özel önlemlerin alınması gerekir.
• Dünyadaki her 10 deri kanseri vakasından 1’inin arkasında, iş ile ilgili unsurların olduğu tahmin edilmektedir.
• Silika tozları ve asbest gibi maddeler nedeni ile her yıl yüz binlerce çalışan hastalanmakta ve bunların bir kısmı hayatını kaybetmektedir.

Dünya genelinde işten ve çalışmadan kaynaklı sorunlar bir bütün kabul edildiğinde, bunların %44’ünü iş kazalarının, geri kalan %56’sını ise meslek hastalıklarının oluşturduğu görülür. Türkiye’de ise iş kazalarının oranının %99, meslek hastalıklarının oranının ise %1 olduğu fark edilmektedir. Bu durum, ülkemizdeki verilerde sorun olduğunu göstermektedir.

Bu sorun, sadece meslek hastalıklarının tanısının konulmaması ile ilgili değildir. Hem meslek hastalıkları hem de iş kazalarının önemli bir bölümünün kayıtlara geçmediği bilinmektedir. İş kazalarının bir bölümü kayıt alınırken, meslek hastalıklarının ise neredeyse tamamı kayıtlara alınmamaktadır.

Dünya genelindeki araştırmalar birleştirildiğinde, meslek hastalıkları oranının %0,4 ile %1,2 arasında olduğu görülür. En düşük rakamın Türkiye’de geçerli olduğu kabul edilirse, her 1000 işçiden 4 tanesinin meslek hastalığına yakalandığı söylenebilir. Ülkemizdeki toplam işçi sayısı dikkate alındığında, her yıl meslek hastalığı vakaları sayısının 35 binden fazla olması beklenmektedir. Buna karşın ülkemizdeki ortalama vaka sayısı sadece 700’dür. Bu basit hesap dahi meslek hastalığı vakalarının çok büyük bir bölümünün kayıt altına alınmadığını göstermektedir.

SGK verileri üzerinden ülkemizdeki meslek hastalığı vaka sayıları için yapılacak bir incelemede; 2009 yılındaki vaka sayısının 429, 2015 yılındaki sayının 510 ve 2017 yılındaki sayının ise 691 olduğu görülür. Dolayısıyla bu alanda ciddi bir ilerlemenin olmadığı açıktır.

Yine SGK verilerine göre 2015 ve 2017’deki toplam çalışanların meslek hastalığına yakalanma oranları sırası ile %0,009 ve %0,011’dir. Yani 2015 yılında, her 100 bin çalışandan sadece 9 tanesi, 2017 yılında ise her 100 bin çalışandan sadece 11 tanesi meslek hastalığına yakalanmıştır. Buradaki rakamlar ve oranlar, kesinlikle gerçekçi değildir.

Meslek hastalıkları hastanelerinin sorumluluk alanları çok geniş olmasına karşın gezici hizmet ekipleri ise yetersizdir. İşte bu durum, meslek hastalığı tanısının konulmasını ve bunun kayıtlara geçirilmesini zorlaştırmaktadır. Buna ek olarak çalışanların ciddi belirti görmeden doktora başvurmaması veya işyeri hekiminin doğru yönlendirme yapamaması da bu durumuna neden olmaktadır.

Verilere bakıldığında meslek hastalıklarının tanısına ilişkin ciddi problemlerin olduğu bir gerçektir. Bu problemlerin bazı nedenleri şu şekilde kategorize edilebilir:

Meslek hastalıklarının tanısın kon(a)mamasının başlıca nedenleri şu şekilde sınıflandırılabilir:

• İşveren kaynaklı sorunlar
• İşyeri hekimine ilişkin nedenler
• Çalışan kaynaklı problemler
• Mevzuat
• Meslek hastalıkları hastanelerinin yetersizliği
• Diğer hastanelere yönlendirme yapılmaması

ILO istatistiklerine bakıldığında; iş kazaları nedeniyle hayatını kaybeden işçilerin büyük kısmının inşaat işçileri olduğu görülmektedir. Öyle ki, inşaat işçileri diğer işçilere kıyasla 3 kat daha fazla iş kazası geçirmektedir.

Ülkemizde de benzer bir durum vardır. Ölümlü iş kazalarının önemli kısmını inşaat işçilerinin geçirdiği kazalar oluşturmaktadır. İnşaat sektöründe çalışanların önemli kısmının ilkokul ve ortaokul mezunu olması, eğitim seviyesinin ciddi anlamda düşük olması, bu sorunun temel nedenidir.

Bütün bunlara ek olarak tutulan istatistiklerin güvenirliğine dair şüpheler de vardır. SGK tarafından açıklanan verilere çalışan sayısı sürekli artarken, iş kazaları sayısı da artmış, buna karşın meslek hastalıkları sayısı azalmıştır. Ayrıca iş kazaları sonucunda ölen işçi sayısında bir düzensizlik dikkatleri çekmektedir. Meslek hastalığından ölen sayısının 1990’lı yıllarda yıllık ortalama 120 iken, daha sonraki dönemde anide sıfıra (0) düşmesi, oldukça ilginçtir.

Türkiye’de iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili istatistiklere, özellikle son yıllarda daha fazla önem verilmektedir. Her ne kadar istatistiklerde bazı sorunlar olsa da, geçmişe göre bu konuda daha iyi olunduğunu söylemek yanlış olmaz.

İstatistiklere bakıldığında, meslek hastalıklarına ilişkin verilerde bazı sorunlar olduğu hemen dikkat çekecektir. Bu durumun temelinde ise farklı nedenlere bağlı olarak hastalıkların tanısının konulamaması vardır.

Ülkelerin iş sağlığı seviyelerine ait veriler, ILO veri tabanında yer almaktadır. Bu veri tabanı incelendiğinde, iş kazası sayısında düzenli bir artışın olduğu görülecektir. Her ne kadar bazı dönemlerde küçük azalmalar olsa da, genel olarak düzenli bir artıştan söz etmek yanlış olmayacaktır.

Meslek hastalıkları verileri için benzer değerlendirmelerin yapılması ise çok zordur. Zira 1999 yılında meslek hastalığından dolayı hayatını kaybedenleri sayısı 168 iken, 2000 yılında bu sayı bir anda 6’ya düşmüştür. 2013 yılında ölen sayısı 1 olmuş, sonraki yıllar ise ölen sayısı sıfır (0) olarak kayıtlara geçmiştir. Dolayısıyla buradaki rakamlar ciddi anlamda sorunludur.

İlk bakışta buradaki sorunun meslek hastalığı kaynaklı ölümlerde olduğu fark edilir. Ancak tek sorun ölüm sayılarında değildir. Meslek hastalığı sayısı da sorunludur. Zira hasta sayısının yıllara göre değişiminde de belli bir istikrar ve düzen yoktur.

İş kazası verileri, mesleklere göre oldukça farklılaşmaktadır. Gerek kaza sayısı gerekse de ölüm sayısının mesleklere göre farklılık gösterdiği bilinmektedir. SGK verilerine göre hazırlanan bir tablo, bunu net olarak göstermektedir.

Kazaların sayısı ve sonucu ile saatler arasında bir ilişki bulunmaktadır. İş kazalarının en fazla yaşandığı saat aralıkları şu şekildedir:

• 09:00 ile 12:00 saatleri arası %29
• 14:00 ile 17:00 saatleri arası %23

Görüleceği üzere sabah saatlerinde ve mesainin bitmesine yakın saatlerde iş kazalarında belirgin bir artış olmaktadır. Bu durumun nedeni ise iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin yetersizliğidir. Ayrıca İSG eğitimi almayan çalışanların direkt çalışma başlaması, sabah saatlerindeki dikkatsizliğin, mesaiden önceli saatlerdeki yorgunluğun fazla olması da önemlidir.

İş kazaları, bütün iş kollarında görülebilmektedir. Yaşanan kazaların iki farklı sonucu olmaktadır. Bunlar; yaralanma ve ölümdür. Bazı iş kollarındaki ölüm oranları, diğer iş kollarına nazaran çok daha fazladır. 2016 yılında SGK tarafından açıklanan verilere en fazla iş kazası kaynaklı ölümün yaşandığı iş kolları sırasıyla şunlardır:

1. İnşaat sektörü
2. Taşımacılık ve destekleme
3. Toptan ve perakende ticaret
4. Madencilik
5. Metal sanayi

Sıralamanın bu şekilde olması son derece şaşırtıcıdır. Ticaret alanındaki ölümlü iş kazası sayısının madencilik ve metal sanayi sektörlerinden daha fazla olması, ticaret alanındaki faaliyetlerde İSG kurallarına uyulmadığını göstermektedir.

İş kazası sıklık hızı, İSG alanında önemli bir veridir. İş kazası sıklık hızı; her bir 1 milyonluk saatte meydana gelen iş kazası sayısıdır. Bu tanıma göre yıllara göre ülkemizdeki iş kazası sıklık hızı şu şekildedir:

• 2012: 2,43
• 2013: 5,88
• 2014: 6,51
• 2015: 6,77
• 2016: 7,90

İş kazası sıklık hızı kavramına dair bir diğer tanımlama ise her bir 100 kişinin geçirdiği kaza sayısıdır. Buna göre yıllara göre ülkemizdeki iş kazası sıklık hızı şu şekildedir:

• 2012: 0,58
• 2013: 1,32
• 2014: 1,47
• 2015: 1,52
• 2016: 1,78

Bu konuya dair bir diğer önemli kavram ise iş kazası ağrılık hızı olup, bu kavram da tıpkı sıklık hızı gibi iki farklı şekilde açıklanmaktadır. Bunlardan ilki, her bir 1 milyonluk saatte kaybedilen iş günü sayısı olup, bu tanımlamaya göre ülkemizdeki iş kazası ağırlık hızı şu şekildedir:

• 2012: 395 gün
• 2013: 507 gün
• 2014: 514 gün
• 2015: 565 gün
• 2016: 665 gün

Bu kavrama ilişkin bir diğer tanımlama ise 100 saatte iş kazasına bağlı olarak kaç saatin kaybedildiğidir. Bu tanımlamaya göre ise veriler şu şekilde olmaktadır:

• 2012: 0,32
• 2013: 0,41
• 2014: 0,32
• 2015: 0,45
• 2016: 0,53

İş kazaları, dünyadaki her ülkede yaşanmaktadır. Ancak bazı ülkelerde bu kazaların hem sayısı hem de sonucu, diğerlerine göre daha fazla olmaktadır. Türkiye ile gelişmiş ve gelişmekte ülkelerin bu alanda kıyaslanması, ülkemizin iş sağlığı ve güvenliği alanında nerede olduğunu net şekilde göstermektedir.

AB ülkeleri ile Türkiye verileri kıyaslandığında, Türkiye’nin ölümlü iş kazalarında açık ara önde olduğu bilinmektedir. Her ne kadar yıllara göre değişse de AB ülkelerindeki iş kazaları genellikle 500’ün altındadır. Hatta bazı ülkelerde bu sayı çok daha düşüktür. Türkiye’de ise son yıllarda bu sayı 1.000’in altına düşmemiştir. Bazı yıllarda ise 1.500’ün üzerinde ölümlü iş kazası yaşanmıştır.

AB ile yapılan kıyaslamalar, ölümlü iş kazaları sayısının ne kadar fazla olduğunu net olarak ortaya koymaktadır. Üstelik ülkemizdeki verilere kaçak çalışanlar dahil değildir. Kaçak çalışanların da dahil edilmesi durumunda, AB ile Türkiye arasındaki fark çok daha açılacak ve adeta bir uçurum oluşacaktır.

Her ne kadar kıyaslamalarda ölüm sayısı kullanılsa da, ülkelerin nüfusunun ve çalışan sayısının farklı olduğu unutulmamalıdır. Bundan dolayı kıyaslamalarda ölüm sayısı değil, iş kazası ölüm hızlarının kullanılması gerekir.